با بالا گرفتن تب و تاب نرخ ارز بحث های فراوانی پیرامون بازار ثانویه ارز و نقش آن در اقتصاد کشور مطرح شده است. اما بازار ثانویه ارز چیست؟ چرا مهم است؟ نرخ ارز در این بازار چطور تعیین می شود؟ نقش دولت در این بازار چیست؟ سوالاتی از این دست برای بسیاری از کسانی که در مورد این بازار اطلاعات کافی ندارند پیش آمده است. در این مقاله به این سوالات پاسخ داده و سعی کرده ایم تا تمام جنبه های بازار ثانویه ارز را توضیح دهیم.
فهرست مطالب
بازار ثانویه ارز چیست؟
صادرات و واردات یک امر مستمر است. بخش بزرگی از اقتصاد کشور ما از طریق صادرات و واردات تامین می شود. هماهنگی و توزان بین صادرات و واردات یکی از عوامل مهم ثبات اقتصادی به شمار می رود. بازار ثانویه ارز به عنوان یک بازار بین صادرکنندگان و واردکنندگان، محلی برای تبادل ارز به قیمت تعیین شده توسط بازار است. در این بازار صادرکنندگان ارز حاصل از صادرات خود را ارائه کرده و قیمت آن بر اساس عرضه و تقاضا تعیین می شود. تفاوت آن با بازار آزاد این است که تنها صادرکنندگان و واردکنندگان مجاز در این بازار حضور دارند و معاملات بین آنها انجام می شود.
بازار ثانویه ارز چگونه به وجود آمد؟
در سال های گذشته و پس از نوسانات شدید بازار ارز در پی تحریم های آمریکا و ایجاد شوک در بازار، دولت اقدام به تعیین نرخ ثابت برای دلار کرد. این قیمت چهار هزار و 200 تومان اعلام شد و دولت برای جلوگیری از ورود صدمات ناشی از نوسانات ارز به بازار داخل، سامانه نیما را راه اندازی کرد. صادرکنندگان موظف بودند ارز حاصل از صادرات را به این سامانه واریز کرده و واردکنندگان نیز ارز مورد نیاز خود را از همین سامانه با قیمت چهار هزار و 200 تومان تهیه کنند.
اما پایین تر بودن نرخ ارز در این سامانه نسبت به بازار آزاد، باعث شد تا برخی از صادرکنندگان ترجیح بدهند ارز خود را در بازار آزاد بفروشند. علاوه بر این ارز نیمایی تنها به واردات کالاهای اساسی تعلق می گرفت و سایر واردکنندگان مجبور بودند برای تهیه ارز مورد نیاز خود به بازار آزاد مراجعه کنند. این مشکلات باعث شد تا دولت با ایجاد یک بازار دیگر برای ارز به موازات سامانه نیما و بازار آزاد موافقت کند. این بازار بین صادرکننده و واردکننده شکل گرفته و قیمت ارز در آن توافقی تعیین می شود. معاملات در بازار ثانویه ارز زیر نظر دولت انجام شده و صادرکنندگان کالاهای غیر نفتی مجاز هستند بیست درصد ارز حاصل از صادرات را در این بازار عرضه کنند.
انواع نرخ گذاری ارز
به این ترتیب دلاری که در ابتدا به صورت تک نرخی تعیین شد، اکنون در سه بازار مختلف و با سه قیمت مختلف معامله می شود. سامانه نیما ارز را به قیمت مصوب دولتی و تنها برای تهیه کالاهای اساسی ارائه می دهد، بازار آزاد که قیمت آن با توجه به عرضه و تقاضا تعیین می شود و بازار ثانویه ارز که قیمت ارز در آن به توافق صادرکننده و واردکننده بستگی دارد.
اهمیت نقش بازار ثانویه ارز
اختلاف قیمت زیاد بین دلار نیمایی و دلار بازار آزاد باعث شده بود تا واردکنندگان کالاهای اساسی بیش از حد معمولا تقاضای واردات ثبت کنند و صادرکنندگان نیز رغبتی به صادرات کالا نداشته باشند. به هم خوردن وزنه صادرات و واردات از جمله دلایل مصرف سریع ذخایر ارزی و کمبود ارز در بازار است. علاوه بر این برخی از صادرکنندگان نیز برای کسب سود بیشتر ارزهای حاصل از صادرات را در بازار آزاد به فروش رساندند که در پی تقاضای بالای سایر واردکنندگان، قیمت آن به طور مداوم در حال نوسان بود. در پی این اتفاقات سامانه نیما در وظیفه خود برای جلوگیری از تاثیر نوسانات ارز بر بازار داخل شسکت خورد و قیمت کالاها به سرعت سیر صعودی به خود گرفت.
اما بازارثانویه ارز به عنوان یک وزنه تعادل میان سامانه نیما و بازار آزاد، وظیفه جلوگیری از ورود شوک ناشی از نوسانات ارز به بازار را بر عهده گرفته است. قیمت ارز در این بازار به طور معمول پایین تیر از بازار آزاد و بالاتر از سامانه نیما تعیین می شود. در واقع موفقیت و کارایی این بازار عامل مهمی در ثبات اقتصادی کشور به شمار می رود؛ به خصوص در شرایطی که تاثیر کرونا در اقتصاد کشور و میزان صادرات و واردات انکار ناپذیر است.
نقش بانک مرکزی در تعیین نرخ ارز
با تعیین نرخ ثابت در سامانه نیما از جانب دولت، بسیاری بر این اعتقاد بودند که دولت قصد دخالت در بازار ثانویه ارز را نیز دارد. در واقع صادرکنندگان و واردکنندگان نگران بودند قیمت ارز در این بازار نیز دستوری و ثابت بوده و عرضه و تقاضا در آن نقشی نداشته باشد. اما دولت در مراحل مختلف عنوان کرد هرچند معاملات صورت گرفته در این بازار زیر نظر آنها انجام می گیرد، اما قصد دخالت در این بازار را ندارد.
محاسن و معایب بازار ثانویه ارز
بازار ثانویه ارز هرچند راهکار کاملی به شمار نمی رود، اما بسیار از مشکلات به وجود آمده ناشی از تک نرخی بودن ارز سامانه نیما را حل می کند. معاملات در این بازار زیر نظر دولت بوده و شفاف است، از این رو دلالان ارز نمی توانند با حضور در این بازار مانند بازار آزاد جو آن را متشنج کنند. شفافیت این بازار در کنار ثبات و قیمت متعادل تر نسبت به بازار آزاد، باعث شده تا واردکنندگان و صادرکنندگان رغبت بیشتری برای انجام معاملات در بازار ثانویه ارز را داشته باشند.
اما با وجود محاسن زیاد این بازار، هنوز هم نواقصی در آن وجود دارد. به طور کلی کالاهای وارداتی در چهار گروه دسته بندی می شوند. کالاهای گروه اول کالاهای اساسی هستند که ارز دولتی دریافت می کنند. کالاهای گروه دوم و سوم کالاهای مصرفی غیر اساسی به شمار می روند که مشمول دریافت ارز بازار ثانویه هستند و گروه چهارم که واردات آنها ممنوع است. اما مشکل این است که کالاها ممکن است از یک گروه کالایی به یک گروه دیگر انتقال پیدا کنند.
برای مثال یک کالا از گروه چهار به گروه سه و یا کالایی از گروه یک به گروه دو منتقل بشود. این تغییرات می تواند توازن به وجود آمده در بازار ثانویه ارز را از بین برده و باعث تشنج در این بازار بشوند. شما می توانید اطلاعیه های مربوط به این تغییرات را در سایت سازمان توسعه تجارت ایران ببینید.
هرچند بازار ثانویه تا حدودی می تواند از بروز مشکلات ناشی از تک نرخی شدن ارز جلوگیری کرده و و از بدنه اقتصاد محافظت کند، اما به نظر می رسد تا پیدا کردن راهکاری جامع که به تمام جوانب این مشکلات رسیدگی کند، راه درازی در پیش داریم.
