خود آموز روان درباره «مالیات»

«مالیات»، مسئله ای مهم و سرنوشت ساز برای اشخاص حقیقی و اشخاص حقوقی است و دانستن مسائل مهم پیرامون آن بسیار مهم و ضروری است. ما در این مقاله ی جامع قصد داریم تا مفاهیم مربوط به مالیات را شناخته و قدری پیرامون تاریخچه آن تأمّل کنیم و سعی کنیم مفاهیم مطرح شده به زبانی ساده اما گویا باشد؛ چیزی که از آن به «خود آموز روان درباره ی مالیات» تعبیر می شود.

فهرست مطالب

مالیات چیست؟

درباره ی مالیات تعاریف مختلفی ارائه شده است که جامع ترین تعریفی که در این جایگاه می توان ارائه داد، چنین است:

«مالیات یک هزینه ی اجباری یا نوعی خراج است که توسط یک سازمان دولتی به منظور تأمین هزینه های مختلف عمومی یا هزینه های دولت به مالیات دهنده تحمیل می شود».

مالیات دهنده می تواند شخص حقیقی بوده و می تواند شخص حقوقی باشد (مانند ادارات و شرکت ها).

عدم پرداخت مالیات اگر با دلیل منطقی همراه نباشد، می تواند منجر به مجازات شدن نپردازنده مالیات از ناحیه ی حکومت گردد.

تاریخچه مالیات در ایران

درباره ی تاریخچه مالیات سخن های بسیاری گفته شده است که بهترین و جامع ترین آن، متنی است که روزنامه ی دنیای اقتصاد آن را بیان کرده و ما خلاصه ای از آن را در این بخش بیان می کنیم:

«بنا بر سوابق، ایران از قدیمی‌ترین کشورهایی است‌ که برای تامین مخارج عمومی، دست به وصول‌ مالیات زده است. به‌زعم برخی از تاریخ نویسان‌ عمر تاریخ مالیات در ایران به بیش از پنج هزار سال می‌رسد و وصول‌ مالیات به زمان سومریان برمی‌گردد.

هخامنشیان. اما برای اولین‌ بار امور مالیات در زمان داریوش بزرگ هخامنشی‌ تنظیم و تعیین و ساتراپ یا بخش‌های امپراتوری‌ ملزم به پرداخت میزان معینی مالیات می‌شوند؛ در حالی که قبل از آن به‌ دریافت پیشکش‌ها و هدایا اکتفا می‌شد.

 نظام مالیاتی در آن زمان مختلط و شامل هر دو نوع مالیات‌های مستقیم و غیرمستقیم بود.  مهم‌ترین مالیات‌های مستقیم‌ خراج (یعنی مالیات اراضی) و پس از آن مالیات سرانه‌ بود. در این زمان هنوز هدایا گرفته و علاوه‌ بر آن مبالغی مالیات جنسی نیز دریافت می‌شد؛ ولی‌ مالیات غیرمستقیم منحصر به حقوق گمرکی بود.

در زمان هخامنشیان مالیات توزیعی بود و مبلغ کل‌ مالیات مملکتی بین نواحی مختلف کشور تقسیم‌ می‌شد.

ساسانیان. در دوره ساسانیان مالیات نرخی شد و بر حسب «مقاسمه» وصول می‌شد و به نسبت خوبی و بدی محصول سهمی از حاصل اراضی دریافت‌ می‌شد. شاهان ساسانی غالبا میل داشتند نسبت به‌ مردم با عدالت رفتار کنند.گفته‌اند که انوشیروان‌ در این خصوص بسیار سختگیر بود و در یک زمان‌ هشتاد نفر مامور وصول مالیات را که به رعیت تعدی‌ کرده بودند یک جا کشت.

صدر اسلام. در صدر اسلام، نظام مختلط مالیاتی پدید آمد و از منابع متنوع تری مالیات گرفته شد و بر مالیات‌های عرفی سابق، تعداد مالیات جدید از قبیل مالیات‌ مستغلات، مالیات ضرابخانه، مالیات کشتیرانی، باج ماهیگیری، مالیات معادن و مالیات کسبه صنعتگران اضافه و به علاوه شماری مالیات‌های شرعی مانند زکات و خمس نیز بر آنها افزوده شد.

عباسیان. در عهد عباسیان طبقات پر درآمد و ثروتمند مورد توجه بیشتری قرار گرفتند، توده مردم کماکان‌ آماج اجحاف و تعدی قرار داشتند و مالیات‌های سنگینی از آنان مطالبه می‌شد. در دو قرن اولیه ظهور اسلام، سرزمین ایران به‌ عنوان بخشی از سرزمین‌های یکپارچه اسلامی، زیر نظر حکام عرب و با اصول اداری حکومت‌ مرکزی اسلام اداره می‌شد.

صفاریان. از زمان صفاریان به بعد است که حکومت‌های مستقل با اصول مالیاتی‌ جداگانه در ایران پدید می‌آید. در زمان صفاریان‌ اصل عدالت و رعایت حال طبقات کم درآمد مورد کمال توجه بود. در این دوره از کسانی که کمتر از ۵۰۰ درم مال داشتند، مالیات گرفته نمی‌شد. ولی‌ در زمان سامانیان و غزنویان و پس از آنها به این‌گونه‌ اصول کمتر توجه می‌شد.

دوران حمله ی مغول به ایران. در عصر مغول، رواج اصلاحات خاص مغولی‌ نظام مختلط مالیاتی را پیچیده ساخت و بر تعداد منابع درآمد به‌طور چشمگیری افزود. از لحاظ اداره مالیات و اثرات آن باید دوران‌ مغول را به‌طور کلی به سه مرحله شامل: دوره قبل از غازان، زمان غازان و پس از غازان تقسیم کرد.

در نخستین دوره خوانین مغول برای جبران کمبود درآمد خود دست به سنگین کردن مالیات‌ها و وضع عوارض‌ متنوع زدند.

در دومین دوره میزان مالیات تثبیت شد و برای عده‌ای معافیت مالیاتی قائل شدند.کوشش‌ می‌شد در اداره امور مالیاتی از وجود افراد صالح و درستکار استفاده شود.

در دوره سوم‌ (پس از غازیان) وضع مجدداً به صورت زمان قبل از او برگشت. نفوذ خوانین و صاحبان منزلت قبیله‌ای‌ افزایش یافت و در وصول مالیات‌ها تعدی و جور متداول گشت.

صفویه. در دوران سلطنت صفویه، ایران در مسیر ترقی‌ علمی و صنعتی قرار گرفت. از نظر اداره امور کشور نیز، اساسی که در این دوران بنیان نهاده شد، تا آغاز دوره مشروطه برقرار ماند.

شاه عباس بزرگ با تجدید نظر در وضع مالی کشور، اصلاح مالیات‌ها و مراقبت در جلوگیری از اجحاف‌ ماموران موجبات دلگرمی رعایا و مودیان را به‌ کشاورزی و سایر فعالیت‌های اقتصادی فراهم آورد و با تقلیل نرخ حقوق گمرکی بسط تجارت خارجی را امکان پذیر کرد.

زندیه. کریمخان زند، به منظور رواج تجارت و رونق‌ فعالیت در بندرهای جنوب،حقوق گمرکی را از مال‌التجاره‌های صادره و وارده اخذ می‌کرد در مورد سایر مالیات‌ها هم در دوره زندیه به مردم فشار وارد نمی‌شد و غالبا از این حیث در رفاه بودند.

قاجاریه. شاهان قاجار مالیات‌ها را بیشتر به مقاطعه‌ می‌دادند و با آنکه پاره‌ای از مالیات‌ها از قبیل مالیات‌ ارضی،سرانه،خانواری،مستغلات و اغنام و احشام‌ دارای نرخ نسبی بود،عملا به طریقی توزیعی بین‌ مردم هر محل تقسیم می‌شد و با این مالیات‌ها، همچون‌ متفرقه، بیگار و اصناف صادرات یا باج، سیورسات، رفتار می‌کردند.

در زمان ناصرالدین شاه، امیرکبیر به‌ تنظیم امور مالی و ایجاد تعادل بین درآمد و هزینه و توازن بودجه همت گماشت ولی پس از او، بی‌نظمی‌ سابق دوباره حاکم شد.

در اواخر سلطنت‌ ناصرالدین شاه مجدداً وضع مالی مورد توجه‌ حکومت قرار گرفت. دستور ممیزی املاک صادر شد و میزان مالیات هر حوزه برای آگهی عموم در هر محل اعلان شد، در این دوره نیز مثل تمام ادوار گذشته تاریخ ایران، مهمترین منبع ثروت کشور اراضی مزروعی بود و چشم امید عمال دولت هماره‌ به برزگران دوخته شده بود.

مشروطه و پهلوی. با برقراری حکومت مشروطه، دخالت در دخل و خرج مملکت به عهده مجلس شورای ملی و نمایندگان مردم گذاشته شد. اصل مساوات و برابری‌ افراد و اتباع کشور در مقابل مالیات به شکل منظم و جدید مورد توجه قرار گرفت و کلیه طبقات مکلف به‌ پرداخت مالیات شدند. نظام مالیات در اوان‌ مشروطیت از جهت مالیات‌های غیرمستقیم که پیش از آن تقریبا منحصر به حقوق گمرکی و راهداری بود، متنوع شد و مالیات نمک، رسومات، زبایح، تریاک، پوست بره، دخانیات و غیره را هم در بر گرفت.

مالیات‌ها نرخی و نرخ‌ها نسبی بود. از سال ۱۳۰۰ شمسی در اوضاع مالی و به خصوص نظامات مالیاتی‌ اصلاحاتی به عمل آمد. و از این گذشته سیاست‌ مالیاتی مورد توجه قرار گرفت و بین مقررات مالیاتی‌ و فعالیت‌های اقتصادی مورد احتیاج کشور ارتباط برقرار شد و تقریبا تا زمان انقلاب اسلامی وضعیت به همین شکل ادامه داشت»[1].

درباره ی آن چه که درباره ی مالیات در عصر انقلاب اسلامی رخ داد، در ادامه سخن خواهیم گفت و اقسام و احکام مربوط به آن را به صورت مبسوط و روان بررسی خواهیم کرد.

چه کسانی باید مالیات بدهند؟

همان گونه که در مقاله ی «حسابداری مالیاتی» بیان شد، اشخاص زیر موظف به پرداخت مالیات هستند:

1. کلیّه اشخاص حقیقی و حقوقی ایرانی در ازای:
   1. اموال و املاکی که دارند.
   2. درآمد هایی که در ایران به دست می آورند.
   3. درآمد هایی که در خارج از ایران به دست می آورند (فرقی نمی کند که در ایران زندگی کنند یا در خارج از ایران)
2. کلیه اشخاص غیر ایرانی مقیم ایران در ازای
   1. اموال و املاکی که در ایران دارند.
   2. درآمدهایی که در ایران به دست می آورند.

اقسام مالیات

در کشور عزیز ما ایران، نظام مالیاتی تقسیم بندی های زیر را دارا است:

• مالیات های مستقیم؛ مالیاتی که پرداخت کننده  (که از آن به مؤدی مالیاتی یاد می شود) آن یک نفر باشد را مالیات مستقیم می گوییم. مالیات های مستقیم برای خود تقسیم بندی هایی دارد که به اختصار آن را ذکر می کنیم:
  • مالیات بر دارایی؛ در این نوع مالیات، ثروت پرداخت کننده مورد نظر است و مالیات بر مبنای آن محاسبه می شود. مالیات بر دارایی دو نوع است:
    • مالیات بر ارث؛ مهم ترین نوع مالیات بر دارایی، مالیات بر ارث است. مالیات بر ارث مالیاتی است که پس از فوت شخص از اموال وی کسر می گردد.
    • مالیات حق تمبر؛ برای رسمیت بخشیدن به اسناد املاک و اموال، تمبری بر روی آن ها قرار داده می شود که در ازای آن تمبر، مبلغی دریافت می گردد که به آن مبلغ، مالیات حق تمبر گفته می شود.
  • مالیات بر درآمد؛ در این مالیات، ثروت اشخاص مد نظر نیست؛ بلکه درآمد آن ها ملاک و معیار است که خود این مالیات به چند دسته تقسیم می شود:
    • مالیات بر درآمد املاک
    • مالیات بر درآمد حقوق
    • مالیات بر درآمد مشاغل
    • مالیات بر درآمد کشاورزی
    • مالیات بر درآمد اشخاص حقوقی
    • مالیات بر درآمدهای اتفاقی
• مالیات های غیر مستقیم؛ تعریف مالیات غیر مستقیم با در نظر گرفتن تعریف مالیات های مستقیم مشخص می گردد و نیازی به توضیح بیشتر نیست. مالیات های غیر مستقیم به دو دسته کلی تقسیم می شود:
  • مالیات بر واردات؛ این مالیات چند کاربری اصلی دارد: یکی این که منبع درآمد خوبی برای دولت ها محسوب می شود و دیگر این که می توان با در نظر گرفتن مبلغی منطقی برای آن، از کسب و کارهای داخلی حمایت کرد.
  • مالیات بر مصرف و فروش کالا و خدمات؛ درباره ی این قسم از مالیات توجه به چند نکته ضروری است:
    • این مالیات روی قیمت کالا کشیده شده و همراه با قیمت کالا پرداخت می شود.
    • با وجودی که دولت وظیفه پرداخت این مالیات را بر عهده تولید کنندگان و فروشندگان گذاشته است، اما در نهایت مردم هستند که این مالیات را پرداخت می کنند.
    • برای سرفصل های زیر، مالیات بر مصرف و فروش کالا و خدمات در نظر گرفته می شود:
      • خرید و فروش نوشابه های غیر الکلی
      • خرید و فروش الکل های صنعتی
      • خرید و فروش اتومبیل
      • فرآورده های نفتی و پتروشیمی
      • خاویار (!!!)
      • محصولات فرهنگی صوتی و تصویری
      • حق اشتراک تلفن های خودکار و خدمات مخابرات بین المللی
  • مالیات بر ارزش افزوده؛ منظور از مالیات بر ارزش افزوده، مالیات هایی هستند که به مصرف کننده آن را به همراه بهای خرید کالا یا خدمات می پردازد و دریافت کننده (فروشنده) موظف است مقدار مالیات و عوارض دریافتی را به خزانه دولت واریز کند.

برای پرداخت مالیات بر ارزش افزوده مزایایی ذکر شده که در این مقاله به سرفصل هایی از آن اشاره می شود:

• شفاف سازی مبادلات اقتصادی و آشکار سازی بخش اقتصاد زیر زمینی
• انتقال مالیات از درآمد به مصرف
• حمایت از اقشار آسیب پذیر با اعمال معافیت کالا و خدمات سبد خانوار
• تقویت صادرات با اعمال نرخ صفر
• اصلاح الگوی مصرف
• تأمین درآمد های مالی پایدار
• کاهش اتکای بودجه کشور به درآمدهای نفتی

سخن پایانی

محاسبات مالیاتی یکی از دغدغه های مهم شرکت ها و حتی افراد بوده و هست و خیلی از نرم افزار های حسابداری در این مسیر تلاش می کنند تا خدمات مالیاتی ارائه دهند. نرم افزار حسابداری محک با امکانات ویژه ی خود در خدمت مشتریان عزیز بوده و در صدد است تا آسان ترین محاسبات مالی را برای شما علاقه مندان به قانون گرایی و قانون مداری رقم بزند.

[1]. روزنامه دنیای اقتصاد؛ شماره 2826؛ شماره خبر ۵۲۶۷۳۳